Αν μπορώ να σταθώ και να βαδίσω χωρίς να έχω ανάγκη από δεκανίκια, χωρίς να χρειάζομαι να κυριαρχήσω επάνω σε κάποιον άλλον και να τον εκμεταλλευτώ, είμαι αυτόνομος άνθρωπος και αγαπώ με σεβασμό και ευθύνη

Η αγάπη και η μέριμνα συνεπάγονται και μια ακόμα πλευρά της αγάπης, την ευθύνη. Για τον σημερινό άνθρωπο, η ευθύνη έχει συνήθως την έννοια του καθήκοντος, την έννοια κάποιου πράγματος που μας έχουν επιβάλει εξωτερικά. Αλλά η ευθύνη, στην αυθεντική της έννοια, είναι μια εξ ολοκλήρου εκούσια πράξη· είναι η απόκρισή μου στις ανάγκες, εκφρασμένες ή όχι, μιας άλλης ανθρώπινης ύπαρξης. Το να είμαι “υπεύθυνος” σημαίνει να είμαι ικανός και έτοιμος “να ανταποκριθώ”. Ο άνθρωπος που αγαπά ανταποκρίνεται. Νιώθει υπεύθυνος για τον συνάνθρωπό του, με τον ίδιο τρόπο που νιώθει υπεύθυνος για τον εαυτό του.

Η υπευθυνότητα εύκολα θα μπορούσε να υποβιβαστεί σε ένα αίσθημα κυριαρχίας και κατοχής, αν δεν υπήρχε ένα τρίτο συστατικό της αγάπης, ο σεβασμός. Ο σεβασμός δεν είναι ούτε φόβος ούτε δέος· αυτό το οποίο υποδηλώνει στην αρχική του σημασία είναι η ικανότητα να βλέπεις ένα άτομο έτσι όπως είναι, έχοντας επίγνωση της μοναδικής του ατομικότητας. Σεβασμός σημαίνει να νοιάζεσαι ώστε το άλλο άτομο να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί όπως πραγματικά είναι. Συνεπώς, ο σεβασμός προυποθέτει την απουσία της εκμετάλλευσης. Θέλω ο άλλος άνθρωπος να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί για το δικό του καλό και με τους δικούς του τρόπους, όχι όμως με σκοπό να υπηρετήσει εμένα. Αν αγαπώ το άλλο άτομο, τότε νιώθω σαν να είμαι ένα μαζί του ή μαζί της, όμως όπως αυτό το άτομο είναι και όχι όπως θα είχα εγώ ανάγκη να είναι, ως αντικείμενο δηλαδή για τη δική μου εξυπηρέτηση. Είναι ξεκάθαρο πως ο σεβασμός είναι δυνατός μόνο αν έχω ήδη κατακτήσει την αυτονομία· αν μπορώ να σταθώ και να βαδίσω χωρίς να έχω ανάγκη από δεκανίκια, χωρίς να χρειάζομαι να κυριαρχήσω επάνω σε κάποιον άλλον και να τον εκμεταλλευτώ. Ο σεβασμός υπάρχει μόνο πάνω στη βάση της ελευθερίας: “ο έρωτας είναι παιδί της λευτεριάς”, λέει ένα παλιό γαλλικό τραγούδι. Όχι μόνο ο έρωτας αλλά και η αγάπη γενικά είναι το τέκνο της ελευθερίας ποτέ της κυριαρχίας.

Το να σέβεσαι ένα άτομο όμως δεν είναι πραγματικά εφικτό αν δεν το γνωρίζεις· η μέριμνα και η υπευθυνότητα θα ήταν τυφλές αν δεν τις καθοδηγούσε η γνώση. Και η γνώση θα ήταν κενή αν η μέριμνα δεν ήταν το κίνητρό της. Υπάρχουν πολλά επίπεδα γνώσης· η γνώση εκείνη που είναι μία πλευρά της αγάπης είναι γνώση που δεν στέκεται στην περιφέρεια αλλά διεισδύει στον πυρήνα. Είναι δυνατή μόνο αν μπορώ να ξεπεράσω τη φροντίδα για τον εαυτό μου και να δω τον άλλο άνθρωπο με τους δικούς του όρους. Μπορεί να ξέρω, για παράδειγμα, ότι ένας άνθρωπος είναι θυμωμένος, ακόμη κι αν εκείνος δεν το εκδηλώνει ανοιχτά· όμως μπορώ να τον γνωρίζω και ακόμη πιο βαθιά από αυτό· τότε, γνωρίζω επίσης ότι νιώθει αγχωμένος και ανήσυχος· γνωρίζω τη μοναξιά που αισθάνεται, γνωρίζω τις ενοχές που τον βασανίζουν. Κι έτσι, γνωρίζω επιπλέον ότι η οργή του δεν είναι παρά η εκδήλωση κάποιου άλλου πράγματος, βαθύτερου, και τον βλέπω περισσότερο σαν τον άνθρωπο που αγωνιά και ανησυχεί και υποφέρει, σαν αυτόν που πραγματικά είναι δηλαδή, παρά σαν ένα οργισμένο άνθρωπο.

Η αγάπη είναι ενεργητική διείσδυση σε μία άλλη ύπαρξη, μέσα από την οποία ο πόθος μου να γνωρίσω καταπραΰνεται από τη συνένωση. Μέσα στην ίδια την πράξη της συνένωσης γνωρίζω εσένα, γνωρίζω τον εαυτό μου, γνωρίζω τον καθένα…

Γνωρίζω αυτό το οποίο είναι ζωντανό με τον μοναδικό τρόπο που μία τέτοια γνώση είναι εφικτή για τον άνθρωπο – με την εμπειρία της συνένωσης.

Είναι η συνειδητοποίηση ότι ποτέ δεν θα “συλλάβουμε” το μυστήριο του ανθρώπου και του σύμπαντος, αλλά ότι μπορούμε τουλάχιστον να το γνωρίσουμε βιώνοντάς το μέσα στην πράξη της αγάπης.

Μέριμνα, υπευθυνότητα, σεβασμός και γνώση είναι με αμοιβαίο τρόπο αλληλένδετα.

Erich Fromm, Η τέχνη της αγάπης, Διόπτρα